Self-Reg w żłobku

Maluchy eksperymentują z gliną i wodą. Tereska buduje skomplikowane drogi wodne przy użyciu plastikowych klocków. Jej młodsza koleżanka – Lena – przygląda się temu w milczeniu.

– Co robisz, Teresko? – pyta wychowawczyni.

– Woda płynie szybko!

Wkładając rękę do wody, wychowawczyni uśmiecha się i komentuje: Tak! To prawda, woda szybko płynie!

Wychowawczyni zwraca się do Lenki: Chcesz się pobawić, Lenko?

Lena nadal stoi w milczeniu i nie patrzy na wychowawczynię. Jednak po chwili nieznacznie kiwa głową. Wychowawczyni gładzi delikatnie plecy Leny i szepcze jej do ucha: Założę się, że Tereska chętnie ci pokaże, jak można układać klocki, by woda płynęła szybciej.

Lenka niepewnie spogląda na Tereskę – Pokażesz mi…?

Podejście Self-Reg staje się coraz bardziej popularne w środowisku wychowawców małego dziecka, dlatego postanowiliśmy przybliżyć tę ideę Czytelnikom naszego bloga.

Czym jest samoregulacja?

Sposoby reagowania na czynniki stresujące kształtują się już w pierwszych latach życia człowieka. W samoregulacji chodzi o to jak mózg reaguje na stresor, uruchamiając procesy metaboliczne zużywające energię, a następnie kolejny zestaw przeciwstawnie działających procesów metabolicznych sprzyjających odprężeniu. Te wzajemnie równoważące się mechanizmy są przez cały czas wykorzystywane do osiągnięcia stabilnego środowiska wewnętrznego [1]. Już niemowlęta przejawiają zdolność do samoregulacji. Obserwując je można zauważyć, że próbują zarządzać wydatkowaniem energii w odpowiedzi na różne bodźce, a następnie wracać do równowagi po tym wysiłku.

Pięć obszarów samoregulacji

Wyróżniamy pięć obszarów samoregulacji: biologiczny, emocjonalny, poznawczy, społeczny oraz prospołeczny.

Obszar biologiczny – związany z poziomem energii w układzie nerwowym. Mózg wykorzystuje hierarchię reakcji na zagrożenia. Jeżeli jedna reakcja okazuje się niewystarczająca, aby poradzić sobie ze stresem w danym momencie, mózg przełącza się na kolejną. W przypadku, kiedy układ kontroli stresu zostaje przeciążony, traci on swoją elastyczność, co powoduje chroniczny stan niedostatecznego lub nadmiernego pobudzenia dziecka [2]. Rozkojarzone, nadpobudliwe i agresywne dzieci nie zachowują się tak celowo. Takie zachowanie oznacza, że nadmierny stres, jakiego doświadczają, uniemożliwia im zaangażowanie społeczne.

Obszar emocjonalny obejmuje modulację silnych emocji, odporność emocjonalną oraz poczucie własnej wartości. Małe dzieci doświadczają intensywnych reakcji emocjonalnych, które bywają nagłe i wydają się katastrofalne – na zasadzie „wszystko albo nic”. Wychowawcy mogą wówczas czuć się przytłoczeni. Wielu maluchom trudno jest obserwować, oceniać i modyfikować własne emocje, gdy są pod wpływem emocji. Pierwszym krokiem powinno być więc zawsze wyciszenie emocjonalne.

Obszar poznawczy wiąże się z umiejętnością skupiania się, kierowania własną uwagą, wyciąganiem wniosków oraz planowaniem i realizacją złożonych czynności. Koncentracja, bycie skupionym angażuje zarówno ciało, jak i umysł. Korzenie zdolności dziecka do skupiania uwagi można wzmacniać. Roztargnienie, impulsywność, nieumiejętność słuchania, niska tolerancja frustracji i inne trudne zachowania są z reguły konsekwencją nadmiernego pobudzenia. Im bardziej zestresowane jest dziecko, tym trudniej mu uczestniczyć w tym, co obserwuje lub odczuwa oraz przewidzieć, co będzie się działo, a to nasila stres i sprawia, że dziecko staje się jeszcze bardziej nieuważne.

Obszar społeczny wiąże się z rozumieniem zarówno własnych, jak i cudzych uczuć oraz intencji. Problemy w obszarze społecznym wynikają z pobudzenia wywołanego przez system, który stanowi pierwszą linię obrony dziecka i służy radzeniu sobie ze stresem. To system zaangażowania społecznego. Jeśli u dziecka utrwali się reagowanie walką lub ucieczką na sytuacje społeczne, dziecko będzie unikać tego, czego najbardziej potrzebuje, gdy jest przestraszone lub zaniepokojone: uspokajającej obecności opiekuna lub innych dzieci. Dziecko przytłoczone sytuacjami, które wykraczają poza jego umiejętności społeczne, najprawdopodobniej będzie reagować agresywnie lub wycofywać się z takich sytuacji.

Obszar prospołeczny łączy się z umiejętnością pomagania innym w radzeniu sobie z emocjami. Nadmiar stresu wyłącza zaangażowanie społeczne, a wówczas uaktywniają się pierwotniejsze mechanizmy, które w obliczu zagrożenia powodują agresję, ucieczkę lub zamarcie.

 Jak pomóc dzieciom w rozwijaniu samoregulacji?

Badania na temat rozwoju samoregulacji u niemowląt pokazują, że małe dzieci potrzebują “wyregulowanych” wychowawców, którzy potrafią w sytuacjach kryzysowych zapewnić im regulację z zewnątrz [3]. Rozpoznanie i minimalizacja stresorów to pierwszy krok w kierunku złagodzenia poziomu stresu u dziecka i wprowadzenia go na powrót do stanu spokoju i koncentracji, a docelowo poprawę zdolności dziecka do samoregulacji. Należy pamiętać, że stresory mogą się znacząco różnić. To, co jest stresorem dla jednego dziecka, dla drugiego może nim nie być. Nawet dla tego samego dziecka to, co stanowi stresor w danej chwili, w innej może nie być stresujące, w zależności od jego stanu fizycznego lub emocjonalnego. Niektóre typowe dla małych dzieci stresory to:

• niedostatek/słaba jakość snu,
• nieodpowiednia dieta,
• brak aktywności fizycznej,
• stresory w otoczeniu – na przykład nadmiar hałasu, światła, natłok ludzi, czy bodźców na przykład w wyniku nadmiernego oglądania telewizji, czy korzystania z komputera.

Wychowawca może nauczyć się rozpoznawać stany przeżywania nadmiernego stresu u wychowanków oraz wspierać ich w sytuacjach codziennych, zwiększając lub zmniejszając pobudzenie tak, aby utrzymać optymalną regulację. Ważne jest, aby opiekunowie potrafili zapewnić poczucie bezpieczeństwa oraz wspomagać dzieci w uświadamianiu sobie i wyrażaniu ich emocji. Istotne jest także, aby od najwcześniejszych lat zachęcać dzieci, by szukały różnych sposobów modulowania swoich stanów emocjonalnych i odzyskiwania spokoju. 

W przykładzie z początku artykułu wychowawczyni wykorzystała dotyk, aby zminimalizować napięcie u dziewczynki. Nie rozwiązała też sytuacji za nią. Poczekała na jej inicjatywę – nieznacznie kiwnięcie głową – i podsunęła możliwość, z której dziecko mogło skorzystać. Podejście self-reg zaleca, aby te momenty, gdy dzieci doświadczają napięcia wykorzystać jako szansę, by nauczyć je, jak znaleźć to, co działa uspokajająco i jak to zastosować [4/5].

Źródła:

[1] Shanker S., Barker T. (2016) Self-Reg. Jak pomóc dziecku (i sobie) nie dać się stresowi i żyć pełnią możliwości, Warszawa: Wydawnictwo Mamania.

[2] Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55, 68-78.

[3] Bronson, M.B. (2000) Self-Regulation in Early Childhood: Nature and Nurture. New York: Guilford.

[4] Florez I. R. (2011) Developing Young Children’s Self-Regulation through Everyday Experiences, Young Children, 06, 46-51.

[5] Fundacja Self-Reg Poland https://www.self-reg.pl/

Marta Kotarba-Zaczek

Marta Kotarba - Psychoterapia | Website

Certyfikowana psychoterapeutka analityczna oraz analityczka jungowska ze stopniem naukowym doktora nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki. Była prezeska Polskiego Towarzystwa Psychologii Analitycznej (PTPA). Członkini w Międzynarodowym Towarzystwie Psychologii Analitycznej (International Association for Analytical Psychology, IAAP) oraz w Polskim Towarzystwie Psychologii Analitycznej, Polskim Towarzystwie Psychoanalizy Jungowskiej, Polskim Stowarzyszeniu Psychoanalityków Jungowskich, a także Polskim Towarzystwie Psychoterapii Integratywnej.

W pracy badawczej przede wszystkim zainteresowana rozwojem społeczno-emocjonalnym dzieci oraz oddziaływaniem wczesnych doświadczeń rozwojowych na późniejsze lata życia. Pasjonatka metody projektu oraz filozofowania z dziećmi.

W projekcie reprezentuje Akademię Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie.